Ад Паўночнага да Паўднёвага канцавоссяў праз Беларусь

Інтэрв'ю са Старшынёй Рады Ветэранаў Новага Свержня Палянскім Аляксеем Мікалаевічам.

Вердыш А. В.

Гэта інтэрв'ю я ўзяў у свайго сябра Аляксея Палянскага яшчэ 1 траўня 2004 гады. Публікую яго цалкам.

Аляксей Мікалаевіч, якія падзеі 2004 гады былі для Вас найболей значнымі?

Я карэнны архангелогородец. У Беларусі, у Новым Свержне пражываю з 1973 гады. Мяне, тады, як адмыслоўца, накіравалі працаваць Галоўным інжынерам Новосверженского лесазавода. Сёлета выканалася 102 гадоў з дня нараджэння майго дзядзькі- Палянскага Аляксандра Аляксандравіча. 3 лютага 1940 гады выйшаў Указ Прэзідыума Вярхоўнай Рады СССР "Пра прысваенне звання Героя Савецкага Звяза ўдзельнікам дрэйфу на ледакольным параходзе "Георгій Седов". Указам гэтым "за правядзенне гераічнага дрэйфу, выкананне шырокай праграмы навуковых даследаванняў у найцяжкіх умовах Арктыкі і выяўленыя пры гэтым мужнасць і настойлівасць" усё 15 чалавек апошняга складу экіпажа судна былі ганараваны вышэйшай ступені адрознення. У дзень падпісання Ўказу старэйшаму радысту "Георгія Седова" Аляксандру Аляксандравічу Палянскаму выканалася 38 гадоў! Ён апынуўся не толькі самым старэйшым на ледаколе "Седов", але і самым дасведчаным мараком і палярнікам.

Першы раз зімаваў радыстам са жніўня 1922-го па жнівень 1923 гады на радыёстанцыі "Цип-Наволок", служачы ў Памежнай флатыліі ОГПУ, а з канца 1923-го па ліпень 1925 гады ва УБЕКО "Поўнач" яго прызначылі радыстам на пяць судоў, уключаючы сусветна вядомы геаграфічнымі адкрыццямі перыяду Гидрографической экспедыцыі Паўночнага Ледавітага акіяна (1910=1915) "Таймыр". Акрамя досведу, яго велізарнаму аўтарытэту і шчырай павазе з боку таварышаў па дрэйфе спрыялі выдатныя рысы характару: грунтоўнасць, ураўнаважанасць, разважлівасць, зычлівасць, паважлівы зварот з усімі і сумленнасць, у чым мы з вамі пераканаемся, чытаючы фрагменты яго ўспамінаў. Гэты сплаў марскога і жыццёвага досведу з добрымі ўласцівасцямі душы спарадзіў дзве формы звароту да яго: "Аляксандр Аляксандравіч" і "дзядзька Саша".

Нарадзіўся мой дзядзька 21 студзеня (3 лютага па новым стылі) у вёсцы Палянкі Валагоцкай губерні і Валагоцкага ж павета Турундаевской воласці.

У 1908 году сям'я пераехала ў Архангельск, дзе бацька, як і ў Волагдзе, стаў працаваць прадаўцом посудного крамы. Вучачыся ў царкоўна-прыхадской школе з 1909-го па 1913 год, Саша ўлетку працаваў канаводам на выкачванні лесу. "Разлічваліся за гэту працу з маім бацькам, - успамінаў пасля Герай, - а я ад яго атрымліваў на цукеркі".

Дзіцячай памяці ўласціва захоўваць дзіўнае. Так і 10-летняму Сашы "добра запомнілася лета 1912 гады... У прычала Соломбалы, як раз у таго месца, дзе я звычайна закідваў свае вуды, стаў у тую пару невялікі карабель... "Святы вялікапакутнік Фока"... Мы, хлапчукі, часта бегалі да прычала, каб паглядзець, як грузяць на борт карабля нябачаныя прадметы. Адмысловае задавальненне дастаўляла нам цвяліць велізарную зграю сабак, якія сядзелі на ланцугі і ў клетках на палубе. Сабакі адчайна брахалі... Памятаю я і афіцэра з русай бародкай: суетившегося на прыстані. Мы ведалі, што гэта камандзір... Гэта быў дзіўны карабель. Усе караблі... везлі на сабе лёсак, а на гэтым былі чамусьці сабакі. Нам сказалі, што карабель сыходзіць да канцавосся, што канцавоссе знаходзіцца дзесьці ў моры і што на сабаках будуць ездзіць па моры, якое каля канцавосся заўсёды пакрыта лёдам, як Дзвіна ўзімку. Усё гэта было, вядома, вельмі цікава, але рыбная лоўля цікавіла мяне ў тую пару непараўнальна больш, чым арктычныя экспедыцыі...

Смутна памятаю я і дзень адплыцця "Фокі". Вядома, у тую шчаслівую пару мне і не магла прыйсці ў галаву думка, што ў будучым мне прыйдзецца самому прыняць удзел у... экспедыцыі. Яшчэ менш я думаў пра тое, што карабель, на якім мне прыйдзецца здзяйсняць гэты дрэйф, будзе насіць імя таго афіцэра з русай бародкай, які улетку 1912 года адправіўся на "Святым Фоку" да канцавосся і знайшоў на шляхі сваю згубу...".

У 15 гадоў Аляксандр Палянскі па канчатку Островлянской другараднай настаўніцкай школы са званнем "настаўніка школы граматы" паступае канторшчыкам у Архангельскі гандлёвы порт, дзе працуе да чэрвеня 1920 гады, калі запісаўся добраахвотнікам у Рабоче-сялянскі Чырвоны флот. Там яго залічылі ў Школу службы сувязі Белага мора, якую ён паспяхова скончыў у 1921 году. Аўтабіяграфіі А. А. Палянскага, падмацаваныя з чэрвеня 1934 гады яшчэ і каляндарнымі запісамі ў працоўнай кніжцы, утрымоўваюць звесткі о... трыццаці (!) месцах службы ў якасці радыста да таго, як ён у чэрвені 1937 гады, другі раз у жыцці, ступіў на палубу аднаго і таго ж судны, каб разам з ім увайсці ў неўміручасць.

З 1921 па чэрвень 1937 гады А. А. Палянскі дванаццаць разоў у межрейсовые перыяды прызначаўся на берагавыя радыёстанцыі. Што ж дакранаецца працы на суднавых радыёстанцыях, то да другаснага паступлення на "Георгій Седов" у чэрвені 1937 гады ён служыў радыстам на 18 суднах. Ёсць звесткі, што яшчэ ў 20 -е гады Палянскі ўдзельнічаў бортрадыстам у выведкавых палётах аэрапланаў і карэктаваў рух судоў, паказваў капітанам найболей багатыя месцы лежняў марскога звера. Такім чынам, да моманту прызначэння ў рэйс, які прынёс яму заслужаную ўсесаюзную славу, Аляксандр Аляксандравіч асвоіў усе тыпы апаратуры, што знаходзілася ў тую пару ў эксплуатацыі. Акрамя таго, шестнадатилетний досвед бесперапыннай працы на судах і на беразе напераменку, авалоданне сакрэтамі майстэрства высунулі яго ў шэраг першакласных радыёаператараў з персанальным званнем - "снайпер эфіру". "Почырк" ключа Палянскага быў у Арктыцы чытаны "без перапытванняў". Пра тое, у якіх умовах працавалі седовцы, можна судзіць па лісце А. А. Палянскага жонцы, не які прызначаўся для друку. Ён пісаў яго, каб перадаць адным з самалётаў, якія павінны былі ў красавіку 1938 гады вывезці на Вялікую зямлю 184 з 217 зимовавших на "Садко", "Седове" і "Малыгине". Ліст пісаўся паслядоўна ў некалькіх сшытках і заняло... 120 старонак!!! Сшыткам гэтым хтосьці з журналістаў "Праўды Поўначы" даў назву "дзённік Палянскага" і апублікаваў фрагменты з іх 14 і 15 студзеня 1940 гады, калі сам аўтар яшчэ "ішоў" да Мурманска.

Пад датай 23.01.38 чытаны: "Вецер сілай 8-9 балаў. У мяне ў каюце ўсё выдзьмула... Зэканоміў каля 10 кілаграмаў вугля, значыць, сёння ўначы яшчэ будзе цяпло. Але гэта ўсё адносна... на метр ад падлогі тэмпература плюс 17, а на падлозе мінус 1 градус. У пажарным вядры змерзла вада". А гэта запіс ад 19.02.38: "Сёння з поўдня падняўся моцны заходні вецер. Мая рубка так і трасецца. Прадзьмухвае ўсяго наскрозь. Нават шапку прадзьмухвае і мерзне галава". У артыкуле, напісанай ужо пасля канчатка седовской эпапеі, А. А. Палянскі, аналізуючы механізм псіхалагічнай адаптацыі да стану сталай небяспекі, пісаў: "У дні, калі нам даводзілася сапраўды туга, мы пазбягалі паведамляць падрабязнасці здарэння і аўралу. Ці мала што можна напісаць з гарачкі? Правільная адзнака падзей можа прыйсці толькі тады, калі ўсё будзе ззаду. Мы гэта выдатна памяталі і не спяшаліся з нашымі паведамленнямі... Чамусьці ўсякая трапеза пасля аўралу звалася "сняданкам", нават калі гэта адбывалася і апоўначы. Падчас гэтых "сняданкаў" ніхто не ўспамінаў пра аўрал. Мала казалі пра яго і на наступны дзень. І сапраўды, навошта ўспамінаць пра ўчорашнія справы, калі мы штодня маглі чакаць новых непрыемнасцяў?

А чакалі мы іх бесперапынна на працягу ўсіх 27 месяцаў, праведзеных намі ў дрэйфе. Пад канец мы так прызвычаіліся з гэтым напружаным чаканнем, сталая насцярожанасць так трывала ўвайшла ў наш побыт, што неяк страцілася адчуванне самай небяспекі нашага становішча". Іншымі словамі, тое, што "ў пажарным вядры змерзла вада" ці ў той жа каюце "шапку прадзьмухвае і мерзне галава", - гэта кветачкі, пра гэта яшчэ можна пісаць у адрозненне ад падрабязнасцяў мноства выпадкаў, "калі... даводзілася сапраўды туга"! Першы Герай Савецкага Звяза з хвалебнага атрада арктычных радыстаў Э. Т. Кренкель у аналітычным артыкуле "Заўсёды разам з Радзімай", апублікаванай у "Праўдзе Поўначы" 4 лютага 1940 гады, пісаў пра працу Палянскага: "...паспяховае завяршэнне бяспрыкладнага дрэйфу "Седова" шмат у чым залежала ад бесперабойнай працы рацыі ледакола... і яна бліскуча вытрымала цяжкае выпрабаванне... З прычыны абмежаванай колькасці гаручага сувязь з мацерыком падтрымлівалася пераважна на перадатчыках малой магутнасці... З траўня мінулага (1939. - Л. Б.) гады радыёстанцыя "Седова" працавала ў сярэднім па 11 гадзін у суткі. У апошнія дні дрэйфу радысты "Седова" перадавалі і прымалі штодня па 10 тысяч слоў. Гэта астранамічныя лічбы. Трэба быць вельмі кваліфікаваным радыстам, вялікім майстрам, віртуозам, каб у суровых умовах Арктыкі вытрымаць такі незвычайны іспыт". У Крамлі, на бяседзе ў гонар герояў-седовцев, І. В. Сталін падклікаў прысутнічалых у зале дзяцей Палянскага - шасцігадовую Зою і пяцігадовага Віцю(маіх стрыечных сястру і брата) - і даў ім па яблыку. Пазнаўшы, што яны не сказалі дзякуй, бацькі адправілі іх падзякаваць правадыра. Тады Сталін працягнуў ім яшчэ і па апельсіне. Паглядзець на апельсіны, падораныя Зоі і Віцю самім Сталінам, у хату Палянскіх доўга прыходзілі дзеткі Соломбалы.

У 1942 году Марыя Аляксееўна разам з дзецьмі на "Карэ" адправілася да мужа на выспу Белы, дзе ён з красавіка 1941 года быў начальнікам палярнай станцыі. Высмаглыя і якія парэпаліся "апельсіны Сталіна" засталіся ў Архангельску. Па вяртанні іх не знайшлі... На выспе Белы Палянскаму прыйшлося ўспомніць і сваю першую адмысловасць - настаўнікі пачатковай школы. Дачка ў Архангельску скончыла толькі першы клас, а сыну ўвосень яшчэ толькі мела быць пачаць вучобу. Усіх жыхароў на палярнай станцыі велізарнай выспы было з дзецьмі начальніка... сем чалавек. Вучыў дзяцей бацька. Як вучыў, ускосна можна судзіць па тым, што сын у снежні 1944 года быў прыняты ў Архангельску адразу ў трэці клас. Абодва скончылі школу са срэбнымі медалямі. Віктар Аляксандравіч скончыў затым МВТУ ім. Н. Э. Баумана ў Маскве, а Зоя Аляксандраўна пасля навучання ў Архангельскам педінстытуце 35 гадоў выкладала фізіку спачатку ў Заостровской школе, потым школе N 52 у Соломбале.

Пасля вяртання з выспы Белы і працяглага адпачынку за тры з паловай года нязменнай працы ў Арктыцы А. А. Палянскі служыць начальнікам палярнай станцыі ў Маре -Сале, затым - выспы Андрэя. 9 верасня 1949 гады яму прысвойваецца персанальнае званне "інжынер-капітан Паўночнага Марскога шляху трэцяга рангу". З 20 ліпеня 1951 гады Аляксандр Аляксандравіч - начальнік інспектарскай групы палярнай станцыі Амдерма. 5 кастрычніка 1951 гады, на борце судна, якое павінна было даставіць Палянскага да новага месца службы, ён раптоўна сканаў. У сведчанні пра смерць паказана, што запіс у кнізе Загса зроблена 17 кастрычніка. Мабыць, толькі да гэтага дня цела Героя было дастаўлена ў Архангельск. Адбілася 30-летняя праца на недасканалай апаратуры (искровых перадатчыках), калі арганізм бесперапынна апыняўся пад уздзеяннем электрамагнітнага выпраменьвання на недапушчальна блізкай адлегласці.

З паплечнікаў-седовцев праводзіць у апошні шлях смог яго толькі Герай Савецкага Звяза С. Д. Токарев. Пахаваны А. А. Палянскі на Соломбальском могілкі. Да 50-годдзі ён не дажыў 121 дзень. Палянскі быў узнагароджаны ордэнам Леніна N 2627, медалем Залатая Зорка N 232, значком "Ганаровы палярнік" N 7. За палярную вахту на о. Белым у 1941-1944 гадах ён ганараваны медаляў "За абарону Савецкага Запаляр'я" і "За перамогу над Нямеччынай у Вялікай Айчыннай вайне". Акрамя таго, у красавіку 1940 гады ў СССР была выпушчана паштовая марка N 732, прысвечаная Героям-седовцам. На ёй пятнаццаць партрэтаў. У правым верхнім куце - Аляксандр Аляксандравіч Палянскі - адзіны партрэт соломбальца на паштовай марцы за ўсю гісторыю СССР!

Імем А. А. Палянскага названа возера ў Антарктыдзе. Увекавечылі памяць пра класны радыста і выдатным чалавеку тыя архангелогородцы, якія падышлі да яе берагоў напачатку 1956 гады на "Обі". Галоўным інжынерам Антарктычнай экспедыцыі быў Н. Н. Розов. У далёкіх 1937-1938 ён дрэйфаваў у "Горадзе трох караблёў" спачатку на "Садко" трэцім механікам, а з сакавіка пад канец жніўня 1938-го - на "Г. Седове" старэйшым механікам. Падобна, менавіта Мікалай Мікалаевіч і прапанаваў хоць у Антарктыдзе увекавечыць імя А. А. Палянскага, раз ужо ў Арктыцы аб'екта для гэтага не знайшлося.

Імя А. А. Палянскага, нажаль, не змясцілі на Стэлу Герояў у Вечнага агню ў Архангельску. Але хіба медалі "За абарону Савецкага Запаляр'я" і "За перамогу над Нямеччынай у Вялікай Айчыннай вайне" не доказ таго, што Аляксандр Аляксандравіч Палянскі сумленна выконваў місію, якую выконваць яго прызначыла дзяржава яшчэ да Вялікай Айчыннай вайны, а з яе пачаткам - пакінулі на пасту начальніка палярнай станцыі нязменна на працягу амаль трох з паловай гадоў! Яго імя, як і імёны іншых Герояў-седовцев, архангелогородцев - В. С. Алфёрава, С. П. Буторина, С. Д. Токарева, Н. С. Шарыпова, а таксама капітана "Г. Седова" К. С. Бадигина, у 1941-1943 году ў званні капітана трэцяга рангу які камандаваў Ледакольным атрадам Беламорскай Ваеннай Флатыліі і што жыў тым часам у нашым горадзе, - павінны заняць заслужанае імі месца на Стэле Герояў і ў памяці архангелогородцев.

Пытанне: А яшчэ пра што можна ўспомніць?

Выканаўся год, як мяне абралі жыхары Нашай вёскі кіраўніком ветэранскай арганізацыі. Увесь гэты год я прысвяціў працы па увековечиванию подзвігу ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. У Свержне няма помніка загінулым ваярам. Быў помнік на брацкай магіле ўсталяваны ў 1950 году. Ён быў уключаны ў спіс гістарычных помнікаў на тэрыторыі Беларусі пастановай Рады Міністраў БССР ад 26.08.57 г. №538.Гэты помнік у 1965 году знеслі, дакладней проста закапалі на месцы пахавання загінулых байцоў.

Праз 60 гадоў пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, няма сродкаў на аднаўленне гэтага помніка. Будзем збіраць грошы на яго аднаўленне самі.

Прайшло пяць гадоў пасля гэтага інтэрв'ю. Хто ў Стаўбцкоўскім раёне не ведае Старшыню Палянскага А.Н.. Дзякуючы яго кіпучай энергіі ў Новым Свержне ўсталяваны ўжо два помніка загінулым у Вялікай Айчыннай вайне, адноўлены магілы Польскіх ваяроў, благоустоены тэрыторыі, добра арганізавана патрыятычнае выхаванне моладзі. Ён увесь час праводзіць розныя мерапрыемствы для Ветэранаў, аднаўляе гісторыю Новага Свержня.

На сваім асабіста прыкладзе Аляксей Мікалаевіч выхаваў мноства людзей. Ён, не па гадах, актыўны. НЕ п'е, не паліць. Галоўны вольны час у яго - сталая праца. Сваімі рукамі зрабіў гигантску цяпліцу полуподземного тыпу, выгадоўвае вінаград, зеляніна, яблыкі,вішні і розныя экзатычныя расліны. Ніколі ніякага крызісу для Палянскага няма. Ён заўсёды знойдзе выйсце сваімі дужымі рукамі, працавітасцю і інжынернай кемлівасцю.

Пабольш бы такіх людзей...

Галоўная старонка сайта Новага Сверженя